H7. Tertullianus
Celsus is een mysterieus figuur voor ons. We weten helemaal niks over hem. Van Tertullianus hebben veel theologen echter het idee dat ze veel van hem af weten. Dit is niet verwonderlijk, hij heeft een hele stapel boeken schreven, waarvan de meeste compleet terug zijn gevonden. In deze werken zie je veel van zijn persoonlijkheid terug, maar hij verteld weinig over zichzelf. Frend geeft een korte karakterschets van Tertullianus: But essentially he was a man in lifelong revolt. Revolt against the `officers' mess' life of his father's household turned him into a pacifist, revolt against romanization made him a rebel against the outward forms of Roman civilization in favour of that of Carthage, the sight of men and women prepared to die rather than accept the conventional form of loyalty to the Severan age led him to Christianity. As a Christian, revolt against worldly and complacent priests in Carthage and Rome drove him to Montanism; and finally, revolt against Montanism led him into the sectarian wilderness to await the Parousia with his own `Tertullianists'1. Feitelijk klopt dit wel, maar er zitten een aantal dingen in die tot voorkort als feit werden aangenomen, maar door Barnes worden aangevochten. Zijn naam kennen we maar gedeeltelijk. Hij verteld dat hij Septimius Tertullianus heet,2 maar uit middeleeuwse handschriften kennen we hem als Quintus Septimius Florens Tertullianus.
Bron: André Thevet, Les Vrais Pourtraits et Vies Hommes Illustres, 1584 edition supplied by the Special Collections Library, University of Michigan
Over zijn geboorte, word dus gezegd dat Tertullianus in Carthago geboren is, en opgevoed is door heidense ouders. Zijn vader zou bovendien een centurio proconsularis zijn. Dit laatste word door Barnes bestreden. Ten eerste is er nooit ergens anders gesproken over deze titel. Er waren waarschijnlijk twee cohorten gelegerd in africa proconsularis, maar nooit is er sprake geweest van een centurion (legerofficier) met het toevoegsel proconsularis. Deze bewering over de vader van tertullianus zou een leesfout geweest zijn. St. Hieronymus heeft apologeticum 9,2 verkeerd gelezen. Daarin staat inderdaad iets over de legerafdeling van mijn vader maar in andere handschriften staat er iets anders. Het verschil zou uitkomen op het lezen van Patris nosta in plaats van patriae nostrae. Over de tijd waarin Tertullianus geboren is, word een hint gegeven, St. Hieronymus schrijft dat dat tijdens de regering van Septimius Severus en Carracalla was. Dat wil zeggen, zo tussen het jaar 150 en 160. De intelligentie van Tertullianus is hoog geprezen. St. Hieronymus schrijft in zijn brieven: kan met zich iets geleerders en scherpzinnigers voorstellen dan Tertullianus?4 En later Vincentius van Lerium5, met ongeveer dezelfde woorden: kan men zich iets geleerders denken dan deze man? Het was Eusebius die hiermee begon, door over Tertullianus te zeggen dat hij een man was, doorkneed in het Romeinse recht.6En daarmee komen we bij een tweede knelpunt. Van Tertullianus wordt namelijk altijd gezegd dat hij een jurist was. En op zich is dat logisch. Zijn werken laten een duidelijke kennis van de Romeinse wetten zien, en bovendien een retorische stijl die je zou verwachten bij een jurist. En om alle problemen te verhelpen, we kennen een jurist, geboren rond 155, met de naam Tertullianus. Het was een leerling van S. Pomponius, en hij wordt geciteerd in de Pandecten. Dat deze man dezelfde zou zijn als onze apologeet Tertullianus wordt logischer als je bedenkt hoe ongewoon die naam was in die tijd. Toch gaat Barnes hier tegenin, en beroept zich op het toeval. Bovendien zou de apologeet Tertullianus geen jurist zijn, maar gewoon een man met een goede, hoge opleiding. In een goede opleiding zit namelijk ook een heel deel kennis over de Romeinse rechtsstaat.
Rond het jaar 193 komt Tertullianus tot bekering. Waarom is ons onbekend, maar hij wordt christen. St. Hieronymus schrijft zelfs dat hij een priester was. Dat is enigszins vreemd, want Tertullianus rekent zichzelf tot twee maal toe 7onder de leken. Bij de ‘bekering’ van Tertullianus tot het Montanisme schrijft St. Hieronymus dat dat was because of the envy and reproaches of the clergy of the Roman church. Zowel Mohrmann als Barnes denken dat St. Hieronymus zichzelf projecteert op Tertullianus. Hij was namelijk een priester, die nogal mot had met Rome, en vanuit die frustratie misschien aannames heeft gemaakt die niet waar hoeven te zijn. Zoals uit het citaat van Frend blijkt, is Tertullianus een extreme, radicale man. Dit in tegenstelling tot de kerk in die tijd. Al eerder schreef ik dat de kerk in de tweede eeuw begon te veranderen, zich meer richting de samenleving bewoog. Mohrmann schrijft daarover hetvolgende: Tegen het einde van de tweede eeuw zien wij in verschillende christengemeente neen zekere wrijving tussen de aanhangers van een meer rigioristische en die van een meer gematigde richting, de eersten vreesden, dat met het groeien van de kerk en het luwen van het eerste enthousiasme het zedelijk peil der gelovigen zou dalen. Dezen verzetten zich tegen een al te grote toenadering tot de heidense wereld. Zij drongen aan op verscherping van de kerkelijke tucht. De anderen echter begrepen dat de kerk haar plaats in de wereld moest innemen en dat zij zich niet in een al te rigoristisch ascetisme kon terugtrekken.8 Tertullianus is duidelijk een voorstander van dat rigoristisch ascetisme, en komt daardoor in botsing met de kerkelijke overheid. Uiteindelijk komt het zelfs zo ver dat Tertullianus breekt met de kerk, en lid wordt van de Montanisten. Een sekte waar ik het later uitgebreider over zal hebben. Maar, zoals al duidelijk uit het citaat van Frend aan het begin, ook hier kan Tertullianus niet helemaal zijn rol vinden, en hij begint een eigen sekte. Ten tijde van augustinus bestaan deze nog, en staan bekend als de ‘tertullianisten’9 Om deze onvolledige levensbeschrijving in stijl te eindigen: ook de sterfdatum van Tertullianus is niet bekend. Het enige dat we weten is dat St. Hieronymus zegt dat Tertullianus erg oud geworden is.
Boeken
Tussen 196 en 213 heeft Tertullianus boeken geschreven. Dit is dus maar een periode van 17 jaar. In het kort zijn de boeken in vier thema’s in te delen. tegen ongelovigen, tegen ketters, tegen ketterse ideeën en instructies voor een goed christelijk leven. Mohrmann onderschijt vijf soorten geschriften.
1) apologetische geschriften
2) dogmatische-polemische geschriften
3) praktisch-ascetische geschriften
4) praktisch-ascetische geschriften uit z’n extreem montanistische periode
5) de pallio, wat nergens in past
Over de eerste categorie komen we nog uitgebreid te spreken. Hierin verdedigd hij het christenlijk geloof. De dogmatische-polemische geschriften, gaan sterk in tegen de ketters en de ketterse ideeën. Hij veegt de vloer aan met menen als Marcion en Hermogenes, die niet meer de zuivere katholieke (algemeen christelijke) leer aanhangen. De praktische geschriften heb ik al uitgebreid geciteerd in hoofdstuk 3. Vanuit zijn heidense achtergrond, en zijn radicale bekering, had hij sterke ideeën over hoe je als christen zou moeten leven. Het boekje de pallio is een groot raadsel, zowel door de inhoud als door de stijl. Over de chronologie waarin de boeken zijn gepubliceerd, is men het over het algemeen wel eens. Dit idee bestaat al sinds Monceaux Histoire littéraire de l'Afrique chrétienne, (Paris, 1901) Hier aangegeven in een enigsinds verkorte verzie.10
Before Ad Nationes and Apologeticum:
Ad Martyras
After 19 February 197:
Ad nationes
A little later:
Apologeticum
A little later:
De testimonio animae
After 198AD but before the Montanist period:
De spectaculis
De baptismo
De patientia
De cultu feminarum
Adversus Hermogenem
After 204AD, with Montanist tendencies AD 207-8
Adversus Marcionem, second edition containing books I, II and III 7
AD 208-212, having converted to Montanism
Adversus Marcionem, books IV and V - 3rd edition.
De pallio
De corona
Scorpiace
De idololatria
After the solar eclipse of 14th August 212:
Ad Scapulam
After the breakdown of relations with the 'Psychici' (=carnal), around 213AD
- Barnes heeft een andere chronologie opgesteld, die ik vermeld heb staan in de bijlage. Typisch is dat Barnes apologeticum veel later in de rij heeft, omdat het een erg ontwikkeld en gepolijst boek is, en dat nooit zo vroeg in een schrijverscarrière geschreven kan zijn. Daar wordt tegenin gebracht dat het logisch is dat op het moment dat Tertullianus tot geloof komt, dat hij dan felle geschriften schrijft tegen de ongelovigen (een groep waar hij tot voorkort bij hoorde) en zijn pas gevonden geloof verdedigd.
Montanisme
Rond 172 kwam er in klein azie een heidense priester tot geloof. Deze noemde zich Montanus. Meteen na zijn doop spreekt hij in tongen, verklaard hij dat hij de Parakleet (pleitbezorger, trooster) is, die door Jezus beloofd wordt in Joh 14:16. Twee vrouwen, Priscillla en maximilla sloten zich bij hem aan als profetessen. Zo begon de beweging van het montanisme. Deze beweging had een sterk apocalyptische inslag. De kerk moest zich daarom sterk zuiveren, en klaar maken voor de terugkomst van Jezus. Fundament voor deze beweging was eigenlijk niet anders dan het fundament van de kerk, alleen was de functie van de Geest hier veel sterker. Profetieën, ingegeven door de Heilige Geest, in een toestand van extase, stonden op hetzelfde niveau als bijbelteksten. De woorden van Montanus waren dan ook de woorden van God. De kerk stelde hier tegenover dat de tijd van echte openbaringen was afgesloten met het sterven van de laatste der echte leerlingen van Jezus. In het jaar 213 breekt Tertullianus met de katholieke kerk, waarschijnlijk na aanleiding van het verbod op het tweede huwelijk.
Men heeft zich altijd afgevraagd hoe het kan dat een geleerde man als Tertullianus, zich uiteindelijk inlaat met een ketterse sekte als de Montanisten. Hij moet zich daar niet thuis gevoeld hebben. De rol van de vrouwen Priscillla en maximilla was nogal prominent, terwijl Tertullianus al eerder in een van zijn boeken een zeer onderdanige rol voor de vrouwen formuleert. Ook is hij een groot voorstander van structuur, en is hij tegen chaos en ordeloosheid. Die ordeloosheid was er toch wel bij de montanisten, de Geest had namelijk te leiding, dus je mocht geen structuur aanbrengen. Maar er zijn ook argumenten te bedenken waarom Tertullianus heel goed bij de Montanisten past. Deze stroming was erg radicaal, en de kerk werd gematigder. Tertullianus geloofde dat het tijdperk van openbaringen nog niet voorbij was, en dat God nog steeds tot mensen kon spreken. Schouten beweert dan ook dat Tertullianus breuk met de kerk, en overgang naar het Montanisme, eigenlijk geen breuk was, maar een vrij natuurlijk gevolg van het geloof van Tertullianus. Maar deze overgang moet niet gezien worden als een bekering maar veeleer als een logische stap in zijn geloofsleven door zijn verlangen om radicaal te zijn. Het is dan ook niet juist om met betrekking tot het werk van Tertullianus een tweedeling te maken in een pre-montanistische en een montanistische periode. Dit lijkt te suggereren alsof Tertullianus een plotselinge omkeer in zijn theologisch denken heeft doorgemaakt11
Een belangrijk aspect van Tertullianus wil ik nog behandelen. In hoofdstuk drie is dat al duidelijk geworden, maar ik wil een bijbeltekst aanhalen die typisch staat voor het gedachtegoed van Tertullianus over martelaarschap. Gelukkig de mens die niet meegaat met wie kwaad doen, die de weg van zondaars niet betreedt, bij spotters niet aan tafel zit.12 De gevangenis was daarvoor de ideale plaats. Gij zijt vrij van ergernissen, van verzoekingen, van slechte herinneringen, voorts ook van vervolging. Dit verschaft de kerker aan den christenen, hetzelfde wat de woestijn den profeten verschaft.13 In deze context kunnen we dan ook beginnen met het lezen van het verweerschrift, apologeticum van Tertullianus.
2.De Virginibus Velandis (ch 17
3. St. Hieronymus, De Viris Illustribus, Chapter 53 – uit: Halton, Thomas P., Saint Jerome: On Illustrious Men, Fathers of the Church 100, Catholic University of America Press (1999), pp.74-6 gepubliceerd op www.tertullian.org
7.Exhort. Cast. 7,3 en Mon. 12,2
9.st. augustinus – de haeres. 86
10.afkomstig van www.tertullian.org
11.Ronald Schouten, Montanisme, een ketterij? Gepubliceerd op http://www.apologetique.org/nl/artikelen/mens/geschiedenis/kerkgeschiedenis/RS_montanisme_ketterij.htm
