H5. Anti-christenlijke intellectuelen
Dat het volk bij tijd en wijlen opeens een sterke haat ontwikkeld tegen de christenen is door verschillende dingen te verklaren. Een daarvan is de aanwezigheid van anti-christenlijke intellectuelen. Deze charismatische sprekers hadden vaak een behoorlijke invloed op het volk, en wisten zo bepaalde geruchten te verspreiden, of zelfs pogroms te ontketenen. In afrika is daar een duidelijk voorbeeld van. Marcus Cornelius Fronto, uit Cirta, die in 143 consul was geweest, en redenaar tegen de christenen1. Helaas is er niet veel over Fronto en de christenen bekend. Het is sowieso erg lastig om nog werken te vinden van deze anti-christenlijke intellectuelen. Omdat het christendom later de heersende godsdienst werd, zijn veel van deze werken vernietigd. Zo hebben we enkel fragmenten van anderen die citeren uit het werk van Porphyry2. Deze man heeft 15 boeken tegen het christendom geschreven, maar alle edities zijn verbrand in 448 AD.
Toch zijn er nog wel geschriften teruggevonden. De eerste ons bekend is Lucian, die een satirisch boek schrijft over iemand die christen is geworden3. Maar het belangrijkste werk dat we terug gevonden hebben is de true doctrine van Celsus. Ook van dit werk zijn alle originele transcripties verloren gegaan, maar het is grotendeel letterlijk terug te vinden in het christenlijke antwoord op zijn aanklacht. Origines, kerkvader, schrijft rond 248 contra celsum Waarin hij zich verweert tegen de beweringen van Celsus. Waarschijnlijk is maar een tiende van het originele boek onbekend. De rest is letterlijk te reconstrueren. Bij de behandeling van Celsus zal ik me dan ook grotendeels baseren op zo’n reconstructie. On the true doctrine is de bewerking van Hoffmann.
Deze Celsus heeft dus een boek geschreven, in het grieks, alethes logos. Het is vrij logisch dat dit in het grieks is, want dat was een belangrijke intellectuele voertaal. Ook een aantal boeken van Tertullianus zijn in het grieks geschreven. Opvallend aan dit boek is dat het het eerste boek is dat zich systematisch op filosofische basis tegen het christendom keert. Eerder viel men het christendom aan op vermeende misdaden, en misverstanden zoals ik genoemd heb in hoofdstuk vier. Deze dingen zijn niet meer terug te vinden in het werk van Celsus. Het is totaal nieuw dat iemand zich tegen de theologie, mythologie en gebruiken van de kerk keert. Als je dit werk leest, raak je al snel onder de indruk van de grote kennis die Celsus bezit. Hij weet veel over de verschillende godsdiensten, en hij heeft zich duidelijk verdiept in het christendom. Hij is goed op de hoogte van de interne kerkelijke problemen, en de kerksplitsingen die daaruit voortkomen. Daarnaast speelt hij rationalist, en wijst op alle dingen die inconsequent zijn. Omdat er maar een bron is, moet je rekening houden met geschiedvervalsing. Het is niet meer te checken of Celsus dit werkelijk gezegd heeft, of dat Origines het aangepast heeft om zijn eigen betoog beter uit de verf te laten komen. Die mening ben ik nog nergens tegengekomen, en persoonlijk denk ik ook dat het onzin is. Gekeken naar de hoofdlijnen, verwacht ik niet dat die veranderd zijn door een christen: De christelijke god is onwaardig. De goddelijke incarnatie is absurd. De christenen zijn gek. De ethiek is onorigineel, en ga zo maar even door.
Over de identiteit van Celsus is weinig bekend, maar er wordt veel over geschreven. Er zijn een aantal dingen bekend. Origines schrijft dat Celsus al lange tijd dood is, en dat hij van Hadrianus tijd en later is4. Hadrianus regering begon in 117, en origines schreef dit in 248 Hierdoor weten we in elk geval dat het niet de epicurist Celsus is die tijdens het bewind van nero leefde. Maar ‘onze’ Celsus staat wel bekend om zijn epicurisme. Origines schrijft daarover: For from other treatises of his it is ascertained that he was an Epicurean; but here, because he thought that he could assail Christianity with better effect by not professing the opinions of Epicurus5 Epicuristen zijn de filosofen uit de school van epicurius (341-270BC). Ze zochten zoveel mogelijk lust en zo min mogelijk pijn. Alleen zo zou je een goed evenwicht krijgen. Er wordt wel onderscheid gemaakt tussen lust op korte termijn, en lust op lange termijn. Zo kan vriendschap ook een lust zijn, en zou je genot wel eens kunnen bereiken door matigheid (als je teveel chocola opeet, krijg je buikpijn). Epicurius schreef: Voor de goden hoef je niet te vrezen. Over de dood hoef je je geen zorgen te maken. Het goede is eenvoudig te verkrijgen. Het afschuwelijke is gemakkelijk te verdragen. (…) dood gaat ons niet aan, zolang wij er zijn, is de dood er niet. En wanneer de dood er is, zijn wij er niet meer.6
Van Celsus is dus bekend dat hij uit deze filosofische stroming afkomstig is. Hij gebruikt echter andere argumenten in zijn werk tegen de christenen. Chadwick zegt dan ook: Celsus is far from being in any sense an epicurean7 Zowel Galen als Lucian noemen een Celsus die boeken tegen magie heeft geschreven.8 Lucian richt zelfs zijn hele boek aan deze Celsus, die hij als vriend beschouwd. Het blijft echter de vraag of de vriend van Lucian dezelfde is als de Celsus van de True doctrine. Er zijn ook mensen die zeggen dat het hier toevallig om een tijdgenoot gaat met dezelfde naam. Opvallend is wel dat ze beide tegen magie/magiërs schrijven. Immers, een van de aanklachten van Celsus tegen de christenen, is die van het bedrijven van magie.
Een andere discussie van belang speelt rondom de publicatiedatum. Er zijn twee theorieën. Een gaat ervan uit dat de true doctrine rond 177/178 is gepubliceerd, de ander zegt dat het rond het jaar 200 ligt. In contra celsum staan drie indicaties:
1) Celsus is allang dood, geschreven in 248 (cc4)
2) actieve vervolging op het moment dat Celsus schrijft (cc8.69)
3) Celsus noemt ‘those who reign over us’(cc8.71)
Met de eerste twee kom je niet heel ver, enkel dat het van voor 248 is, en bij de actieve vervolging wordt meestal verwezen naar de martelaren van Vienne en Lyon (177) of de martelaren van scilli(180). Chadwick wijst bij de derde verwijzing naar Marcus Aurelius en zijn zoon Commodus, in het jaar 177-180. Echter, het meervoud wat Celsus gebruikt hoeft niet te betekenen dat beide keizers tegelijkertijd regeren. Er volgt een uitgebreide tekstanalyse, en uiteindelijk concludeert men dat de derde verwijzing net zo goed opgevat kan worden als een retorische kunstgreep. Met die gedachte in het achterhoofd zijn de vervolgingen onder Septimius Severus (193-211) net zo goed kandidaat als de vervolgingen tussen 177 en 180. Hiermee kom je er niet helemaal uit. Ik heb al eerder genoemd dat Celsus niet ingaat op de beschuldigingen van kannibalisme en incest. Dat is vrij opvallend, omdat ze tijdens de vervolgingen in Vienne en lyon nog een belangrijke rol spelen. Bovendien is het enigszins vreemd dat het christelijke antwoord dat 70 jaar op zich laat wachten. Meer waarschijnlijk lijkt het dan om de publicatie rond het jaar 200 te plaatsen[9]. Het maakt nogal uit in welke tijd je dit werk plaatst. De kerk van 170 is een heel andere kerk dan in 200. Er vind een ontwikkeling plaats. Eerst zag men de kerk als een joodse sekte, maar langzamerhand wint het steeds meer aanhangers, en het wordt uiteindelijk de heersende godsdienst.
Zoals ik al eerder zei, is het opvallend dat Celsus voor een filosofische aanpak kiest. Blijkbaar was dit nodig. Jarenlang heeft men de christenen bestreden met valse beschuldigingen zoals incest en kannibalisme, maar dit was niet langer genoeg. Het christendom groeit, en blijft groeien. Tertullianus overdrijft waarschijnlijk als hij zegt: Wij zijn pas van gisteren en reeds hebben wij de hele wereld en al wat van u is bevolkt: de steden met hun volkswijken, de versterkte plaatsen, de municipia, de marktvlekken, de legerkampen zelf, de tribus, de decurien, het paleis, den senaat en het forum10. Maar het mag duidelijk zijn dat de kerk groeit. Daarnaast zijn er christelijke sektes (zoals de montanisten) die de katholieke (algemene) kerk stimuleren om te streven naar een hogere moraal. Celsus doet een aanval op de exclusiviteit en de afgescheidenheid van de kerk. Hij schildert de kerk af als wereldvreemd, maar wel heel erg beďnvloed door de wereld. In werkelijkheid valt dit erg mee. De kerk zoekt de samenleving juist weer op rond de tweede eeuw. Langzaamaan dringen ze de samenleving binnen, en uiteindelijk zullen ze een bepalende factor worden. Misschien voorzag Celsus deze ontwikkeling, en koos hij daarom voor een filosofische benadering. Celsus gaat barričres opwerpen die er eigenlijk niet zijn. De apologeten eisen niet alleen verdraagzaamheid, zij verkondigen het verbond tussen het christendom en de filosofie, de kerk en het keizerrijk. Zij aanvaarden oprecht de wereld waarin zij leven11.
Rond het begin van de regering van Septimius Severus veranderd de kerk. De toenadering naar de samenleving is het duidelijkst te zien bij de functie van de bisschop. De kerk wordt meer een instituut, en de bisschoppen komen in het volle daglicht12. Als iedereen weet wie de bisschop is, is er blijkbaar geen angst voor vervolging. Barnes schrijft hierover: In the age of the severi, the church was changing. It was becoming an established institution in which enthusiasm or direct communion with god presented a threat to the ecclesiastical hierarchy13. De christenen claimen Plato als filosofische voorvader. Sowieso wordt er gezegd dat het christendom een logisch vervolg is op de Griekse filosofie. Celsus wil koste wat kost weer muren tussen die twee zetten. En daarom gebruikt hij de filosofie als wapen tegen het christendom. Wat daarin opvalt, is dat hij de true doctrine van Plato verdedigd. Daarin legt hij uit hoe er een grote god is, die alle Romeinse, Griekse, Egyptische goden als een soort agentjes inzet. Via het eren van die goden kan je de grote god eren. Dat Celsus deze basis voor het polytheďsme moet verdedigen, wijst erop dat de positie van de christenen echt sterk was.
De joden
De christenen hebben hun wortels in de joodse religie, maar veel christenen komen zelf uit de Helleense of Romeinse wereld. Daarom was de kerk intern nogal verdeeld over hun houding tegenover de joden. De joden stonden niet positief tegenover de christenen. Dit heeft zowel religieuze als politieke redenen. Celsus maakt gebruik van de joodse antichristelijke argumenten. Zo kan hij met gemak de christenen tegen de joden uitspelen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de wetten van Mozes tegenover Jezus. Why did he give tham their laws through Moses and promise them that they would become rich and famous and fill the earth? (..) this man from nazareth, gives an opposing set of laws: he says that a man cannot serve God properly if he is rich and famour or powerful.14 Ook zijn er in de loop van de geschiedenis al vele argumenten tegen de joodse religie ingebracht. Deze kunnen gedeeltelijk ook weer tegen de christenen in stelling gebracht worden. Bovendien zijn de joden niet erg geliefd onder de bevolking. Door de christenen duidelijk in verband te brengen met deze joden, geeft hij de christenen een negatieve associatie mee. Maar hij geeft tevens geen enkel krediet aan de joden. Dit is een duidelijk doordachte strategie. Celsus offert hier zelfs argumenten voor op. Hij gebruikt joodse argumenten, maar er is een grens. De bekende discussie over de maagdelijke geboorte, gebaseerd op Jesaja 7:14. De joden beweren dat de christenen deze tekst verkeerd geďnterpreteerd hebben. Echter, als Celsus deze bewering zou hier zou herhalen, geeft hij de joden gelijk, en erkent hij de joodse boeken. Hij beperkt zich hier dus tot de theorie dat Jezus de buitenechtelijke zoon is van de soldaat Pantera.
2.bijvoorbeeld in Eusebius: Church History
3. Lucian - the death of peregrinus
4.origines – contra celsum 1,8
6.Epicurius, geciteerd in ‘de wereld van sofie’ Jostein Gaarder
7.Chadwick is een bekende vertaler van ‘contra celsum’ WAAR heeft hij het geschreven?
8.Galen - (on the appropriate books 16) Lucian (alexander, the false prophet 21)
9.ik volg hier de redenering van J.W. Hargis
11.Blz 109 GSvd Kerk – danielou
14.On the true doctrine IX, blz 109
